Aranguren

Aranguren
Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Mendebaldeko Aranguren Pagaditik.
Bandera Armarria
Kokapena
Herrialdea	Euskal Herria
Lurraldea	Nafarroa Garaia
Merindadea	Zangoza
Eskualdea	Iruñerria
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Nafarroa
Izen ofiziala	Aranguren
Alkatea	Manuel Romero Pardo (Herri Kandidatura, ezkerreko indep.)
Posta kodea	31192
INE kodea	31023
Herritarra	arangurendar
Geografia
Koordenatuak	42°47′21″N 1°32′10″W / 42.789166666667°N 1.5361111111111°W / 42.789166666667; -1.5361111111111
Azalera	40,6 km²
Garaiera	442 metro
Distantzia	3 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria	12.517 (2023:  361)
5.391 (%43,1) (2019)  (%43,7) 5.468
Dentsitatea	308,3 biztanle/km²
Zahartzea[1]	% 6,78
Ugalkortasuna[1]	‰ 57,93
Ekonomia
Jarduera[1]	% 78,02 (2011)
Desberdintasuna[1]	% 3,82 (2011)
Langabezia[1]	% 8,49 (2013)
Euskara
Euskaldunak[1][2]	% 9,70 (2018: %3,47)
Datu gehigarriak
Webgunea	http://www.aranguren.es/eu/ www.aranguren.es

Aranguren^[3] ([aɾanɣuɾen]) Nafarroa Garaiko udalerria da. Iruñerria eskualdean dago, Zangozako merindadean. 40 kilometro koadroko eremua hartzen du, eta 2019ko urtarrilaren 1ean 10.859 biztanle zituen.

Iruñeko metropoli eremuko beste hainbat herritan bezala, Iruñerriko Mankomunitatea arduratzen da zabor bilketaz, ur-horniduraz eta bestelako zerbitzuak eskaintzeaz.

Geografia

Inguru naturala eta kokapena

Aranguren Iruñerriko gune metropolitarraren ekialdean dago, udalerri handia da, 40,6 kilometro koadro dauzka, eta hala, Iruñearekiko distantziak desberdinak dira, 3 kilometrokoa Iruñetik hurbilen dagoen aldean eta 10 kilometrokoa urrunenean. Arangurenek Iruñearekin eta Galar Zendearekin egiten du muga mendebaldean, Elorzibarrekin hegoaldean, Untzitirekin , Lizoainibar-Arriasgoitirekin eta Izagaondoarekin ekialdean, eta Lizoainekin eta Eguesibarrekin iparraldean.

Klima eta landaredia

Arangurengo klima mediterraneoa da, urteko batez besteko tenperatura 10 eta 13 gradu bitartekoa, eta prezipitazioa 800mm eta 1000mm bitartekoa da. Urteroko egun euritsuak 110 inguru dira, urte osoan zehar banaturik, nahiz eta uda garaian bi hilabete nahiko lehor izaten diren.

Berezko landarediaren aztarna gutxi geratzen dira gaur egun, oro har, gizakiaren eraginak nahiko andekatu ditu, haritzak, pinuak, pagoak eta arteak. Azken mendeetako birlandaketengatik haraneko zuhaitzik ohikoena pinua da, bai pinu lariziarra zein Austriatik ekarritako pinu beltza. Basoak udalerriaren azaleraren %17 hartzen du.

Estazio meteorologikoa

Ibarreko Ilundain kontzejuan, itsasoaren mailatik 573 metrora, Espainiako Meteorologia Agentziako (AEMET) estazio meteorologikoa dago.^[4]

Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.

Ikusi edo aldatu datu gordinak.

Herriak

Ondoko herri hauek osatzen dute Aranguren: Aranguren, Gongora, Ilundain, Labio, Lakidain, Mutiloabeiti, Mutiloagoiti, Taxoare eta Zolia.

Historia

Arangurengo ibarra osatzen duten herrien historia antzekoa da, XIX. mendera arte jaurerriak izan ziren, jaun batek gobernaturiko jabetzak. Horregatik, kontzeju gehienetan jauregi bat dago, kontzeju horren jabearen bizitokia. Ibarrari buruzko lehen dokumentu idatzia erreinuko kontuei buruzko 1280ko dokumentu bat da. Bertan ibarrak 15 liberako petxa ordaintzen zuela adierazten da. 1466an Juan II.a erregeak petxa gutxitu egin zuen.

XIII. mendean Larrekodorrea eta Iriberriko herrixkak hustu ziren, eta hamarkada batzuk geroago XV. mendearen hasieran Idoi izeneko gunea ere herri-hustu bihurtu zen. Haranak gogor jasan zituen XVI. mendearen amaieran Nafarroak bizi izandako krisialdi demografiakoa, eta biztanleriak %20 egin zuen behera. Ibarraren garapena, Iruñeatik hurbil zegoela eta, baldintzaturik egon zen beti, eta nekazaritza izan zen mende askotan zehar Arangurengo herritarren ogibidea. XIX. mendera arte, larre lur asko izan ziren herrian, eta horrela abelburuen kopurua ere nahiko handia zen.

XIX. mendeko erreforma administratiboaren ondoren, jaurerriak bertan behera geratu, eta jabetza udaletara igaro zen, eta ibarreko herri guztiak Udal Erregimen komunaren menpe geratu ziren. Errepiderik ez zegoen arren, herrian ekoitzitako produktuak erraz saltzen ziren Nafarroako hiriburuan, Irunberritik zetozen herri bideak erabilita. XIX. mendeko desamortizazioak eragin txikia izan zuen, eta oraindik ere ibarrak lur komun handiak dauzka (landu daitezkeen lurren %20).

Mutiloa eta Mutiloabitarte proiektuak

Egitasmoaren arabera, 1.600 etxebizitza berri eraikiko dira Mutiloagoitiko eta Mutiloabeitiko kontzejuak batzeko asmoarekin. Auzo berria dentsitate txikikoa izango da eta txaletak eta 2-3 solairuko etxebizitzak izango dira. Horrez gain, Arangurengo udalak, udaletxe berria eraikiko du bateraturiko gunearen udaletxe moduan erabiltzeko.

2008ko abenduan Nafarroako Gobernuak Arangurengo Mugartea gunean 1.000 etxebizitza gehiago eraikitzeko konbenioa sinatu zuen, auzune berri hau Mutiloagoiti eta Mendillorri bitartean kokatuko da. Lehen etxebizitzak 2012. urtean amaituko dira, eta eraikiko diren bizitokien %70 babes-ofizialekoak izango dira.^[5]

Ekonomia

Mende askotan zehar ekonomiaren ardatza nekazaritza izan ondoren, XX. mendearen amaieran aldaketa sakona bizi izan da ibarreko Mutiloabeitin eta Mutiloagoitin. Gaur egun, Iruñerriko gune metropolitarraren kanpoaldean ezarritako enpresak dira nagusi bertan, eta horrela zerbitzuek nekazaritza baino garrantzia handiagoa lortu dute.

Demografia

XX. mende ia osoan populazioa mantendu ondoren, 1980ko hamarkadatik aurrera hazkunde itzela izan zuen herriak, batez ere Mutiloan sortutako etxebizitza multzo berrien ondorioz. Mutiloaren hazkundea Iruñeak hego-ekialderantz izandako hedapenaren ondorio izan zen.

Arangurengo biztanleria

2008ko erroldaren arabera, Espainiaz kanpoko 358 etorkin bizi ziren herrian, biztanleriaren %5,52 (Nafarroako batezbestekoaren azpitik).

Politika

Udaletxea

Antzina Zolina kontzejuan egon zen udaletxea. Gaur egungo eraikina, librea da, ez du inongo eraikin atxikirik inguruan, eta bi zatitan banaturik dago. Gaur egungo itxura 1964. urtean eginiko berreraikuntzaren ondorio da.

• HELBIDEA: Mutiloa Plaza 4, (Mutiloabeiti kontzejua)

Udal hauteskundeak

Azken agintaldietan Arangurengo alkatea "Aranguren Ibarreko Herri Kandidatura" (CPVA Candidatura Popular del Valle de Aranguren, AIHK) ezkerreko talde independenteko Manolo Romero^[6] da. 2007an Udaleko hamahiru zinegotzietatik hamar herri kandidatura horietakoak ziren, udala gehiengo osoaz gobernatu zuena. Boto zuriak 77 izan ziren (%2,47), eta baliogabeko botoak 30, emandako botoen %0,83.

2011n ere Herri Kandidatura (10 zinegotzi) izan zen nagusi. 2.558 botorekin Nafarroa osoan botorik gehien jaso zuen hautagai zerrenda independentea izan zen^[7]. Gehienetan gertatu den gisan, ezkerreko alderdiek, abertzaleek eta euskaltzaleek (Bildu, NaBai 2011, I-Ek) ez zuten zerrendarik aurkeztu Herri Kandidaturaren arrakasta ez oztopatzeko. Udalbatza UPNk (3) osatzen du, PPk eta PSNk ez baitzuten bat ere zinegotzirik lortu.

2015eko udal hauteskundeetan Herri Kandidatura berriro nagusitu zen, eta hamar zinegotzi eskuratu zituen. UPNk 2 eskuratu zituen eta Euskal Herria Bilduk bat.

Alkateak

Hauek izan dira Arangurengo azken alkateak:

Garraioa

Udalerri honetan Eskualdeko Hiri Garraioaren 4 linea daude:

Eskualdeko Hiri Garraioa Aranguren
Eguneko Zerbitzua	Gaueko Zerbitzua

Kultura

Euskara

Nafarroako gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera Aranguren eremu mistoko udalerria da, eta hori dela eta, gaztelania eta euskara, biak dira hizkuntza ofizialak. 2010eko otsailaren 18an hartu zuen erabakia Nafarroako Parlamentuak.^[19] 2001eko erroldaren arabera, herritarren %6,23k zekien euskaraz hitz egiten.

2008an Nafarroako Ezker Batuak eta Nafarroa Baik Euskararen Foru Legea aldatu eta gune mistoan udalerri gehiago sartzeko (horien artean Aranguren) proposamena aurkeztu zuten Nafarroako legebiltzarrean. UPN ez beste talde guztien baiezko botoarekin proposamena aurrera aterako zela zirudienean, PSN alderdiaren ustegabeko jarrera aldaketak, atzera bota zuen gune mistoaren hedapena^[20]. Baina, Nafarroako Parlamentuak 2010eko otsailean eremu mistoan sartzea onartu zuen.^[19]

Jaiak eta ospakizunak

• Aranguren: abuztuko lehen astean.
• Labio: abuztuko azken asteburua.
• Lakidain: azaroak 11.
• Mutiloagoiti: maiatzeko hirugarren asteburuan.
• Mutiloabeiti: iraila erdialdean ospatzen dira, irailaren 14aren inguruan.
• Taxoare: iraileko lehen asteburuan.
• Zolina: urriaren 7tik hurbilen dagoen asteburuan.

Ondasun nabarmenak

• Garbikundearen eliza: Labioko kontzejuan kokatzen den XIII. mendeko eraikina da, ondorengo mendeetan birmoldatua, XVI. mendeko elementu batzuk dauzka. Ebanjelioaren aldean XVII. mende hasierako gurutze erromanista bat dauka, eta errenazimenduko bataio harria.
• Arangurengo hilarriak: Arangurengo kanposantuan kokatzen diren antzinako hilarriak dira.
• Ezkorizko urmaela: Zolia herrian.
• San Andres eliza: Gongorako kontzejuan kokatua.
• San Emeterio eta San Zeledonio parrokia: Taxoaren.
• San Esteban parrokia: Zolian.
• San Juan Bautista eliza: Ilundainen.
• Irulegiko gaztelua, Lakidainen.
• Arangurengo erromatar kanpalekua

Arangurendar ezagunak

• Adrián Aranguren (1998-), futbolaria.

Erreferentziak

Bibliografia

• Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXVII, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1510-9

Ikus, gainera

• Nafarroako udalerrien zerrenda
• Iruñerria
• Iruñeko merindadea

Kanpo estekak

• Arangurengo udalaren webgunea.
• (Gaztelaniaz) Arangureni buruzko informazioa Nafarroako Gobernuaren webgunean.
• Mutiloagoitiko industrialdea Google Street View-n.
• "Nafar Away" saioan (11TB).